Nghề buôn bán nước mắm ở Cương Gián

CGO_Đây là một nghề phát triển khá sớm đã đạt tới sự phồn thịnh có danh tiếng trong các giai tầng xã hội và vang tận tới kinh thành Huế, vua Tự Đức cũng đã từng khen nước mắm Cương Gián khi ông được nếm thử. Một câu chuyện khá nổi tiếng còn được lưu truyền ở làng Cương Gián về ông Ký Triêm - người Cương Gián theo nghĩa quân Cần Vương và làm tài chính cho nghĩa quân. Ông theo các thuyền buôn nước mắm Cương Gián ra bắc và trà trộn vận động các chủ thuyền bán hàng xong góp tiền để ông đưa về mua sắm vũ khí, lương thực cho nghĩa quân.

Còn bao nhiêu câu chuyện lý thú khác được truyền khẩu lại về nghề buôn nước mắm của làng Cương Gián, từ đó càng biết thêm rằng nước mắm Cương Gián, thuyền buôn Cương Gián đã đi rất nhiều nơi, đã khẳng định được thương hiệu của mình trên nhiều vùng miền.

Vào những năm 1914 - 1918 thực dân Pháp xúc tiến kế hoạch khai thác thuộc địa lần thứ hai, nghề nông lại bị tiêu điều bởi thực dân Pháp đã chiếm ruộng vườn xây dựng các đồn điền và đánh thuế người dân một cách tàn khốc, nghề thủ công bị kìm hãm không phát triển được vì vậy để cần thu thuế thực dân Pháp đã nới tay cho nghề buôn. Nghề làm và buôn nước mắm không nằm trong sự độc quyền của thực dân Pháp nên có điều kiện kinh doanh có lãi hơn. Một số tư nhân lại cho người khác vay tiền sắm nghề với điều kiện đánh bắt được cá phải bán cho chủ nợ. Cách làm đó đã nắm chắc nguồn cá để chế biến nước mắm và do vậy mà đã xuất hiện một số thương nhân có vốn to chuyên kinh doanh và buôn nước nắm.

Từ năm 1930 - 1940 nghề chế biến nước mắm làng Cương Gián mới có điều kiện phát triển. Đã xuất hiện nhiều chủ hộ có vốn lớn, nắm trọn trong tay nguồn vào (cá) và đua nhau sản xuất nước mắm và buôn nước mắm, trong làng đã có những chủ thuyền buôn lớn như các ông Lê Như, Cố Bộ Anh, cố Bộ Sâm, ông Nguyễn Lạp,… và mỗi thuyền buôn như thế có từ 12 - 15 nhân công, mỗi thuyền có thể chở đến hàng chục tấn nước mắm vượt biển đi đến các tỉnh phía Bắc và miền Trung để buôn bán, ở thời điểm này nghề buôn nước mắm đã trở thành nghề khá thịnh đạt của làng Cương Gián. Thời gian từ 1940 - 1945 cả vùng đã có tới 20 - 25 thuyền buôn.

Như trên đã nói, Cương Gián có một vị trí địa lý thuận lợi cho việc buôn bán nước mắm bằng các thuyền có trọng tải lớn. Dưới chân núi Hồng Lĩnh, phía Tây của làng là con sông Mỹ Dương chảy từ mái đông bắc núi Hồng về vực Hoa Viên và chảy qua nhiều xã trong huyện, trong đó có xã Cương Gián. Đoạn sông chảy qua địa phận xã Cương Gián được gọi là rào Cương Gián, ngày trước rào này nước còn sâu, loại thuyền mành 50 tấn có thể qua lại được nhờ đó mà những thuyền buôn nước mắm của các nhà buôn thường đậu tại bến đò này để vận chuyển hàng.

Thông thường trong sân nhà các chủ buôn nước mắm thường chất đầy những chum nước mắm rất lớn, loại chum 10 lường ( khoảng 500 lít), khi thuyền về đậu ở bến đò Rào người ta bắt đầu chuyển những chum nước mắm đó xuống bến để đưa lên thuyền và chờ cho thủy triều lên thì những thuyền này sẽ xuôi sông để ra biển và bắt đầu chuyến đi của mình.

Thị trường lớn nhất của nước mắm Cương Gián có thể nói là Nam Định rồi đến Thái Bình và các tỉnh lân cận khác như Thanh Hóa, Hà Nội, … Các thuyền nước mắm Cương Gián theo lộ trình xuất phát từ bến đò Rào theo biển đi thẳng ra đến Nam Định sẽ dừng lại đây để tập trung nước mắm lại sau đó sẽ bán lại cho các chủ buôn nhỏ hơn ở đây để đem đi bán ở các nơi khác. Như vậy có thể nói rằng Nam Định là điểm tập trung về và là nơi phân phát đi của nước mắm Cương Gián

Một số tài liệu cũng nói rằng một thời kỳ khá dài trên thị trường nhiều tỉnh miền Bắc và miền Trung từ Huế ra, nước mắm Cát Hải (Quảng Ninh), Cảnh Dương (Quảng Bình) và Cương Gián (Hà Tĩnh ) chiếm lĩnh ưu thế nhất ít nơi cạnh tranh nổi với nó.